اين پرسش ساده كه چرا بايد براي سيفون توالت‌هايمان آب شيرين و بسيار باكيفيت تهران كه آن زمان مي‌گفتند بهترين آب دنياست را استفاده كنيم؟ همان موقع‌ها در يكي از مجلات علمي سال‌هاي دهه ۶۰ شمسي خواندم كه در برخي شهر‌هاي دنيا سيستم دوگانه‌اي براي آب وجود دارد. يكي براي آب شرب و مسائلي كه بهداشت سطح بالايي را نياز دارد و ديگري براي كاربردهايي كه به سطح بهداشتي بالايي نياز ندارد.
اين پاسخ خوبي بود براي ذهن من، اما بعدها پرسش‌ها و شناخت بيشتري كه نسبت به مسائل اقتصادي كلان و مسائل اجتماعي و... برايم ايجاد شد به من فهماند دوگانه كردن شبكه لوله‌كشي آب شهري چندان هم كار ساده‌اي نيست. پس راه‌حل چيست؟
بي‌شك يكي از راهكارهاي اين مورد طراحي و اجراي شبكه فاضلاب شهري است. شبكه‌اي كه آب‌هاي مصرف شده خانگي را جمع‌آوري و به مناطقي ديگر هدايت كند تا پس از تصفيه و پاكسازي بتوان دوباره از آن استفاده كرد. اين كاري است كه در بسياري از جاهاي دنيا با موفقيت در حال اجراست.
در بخشي از تهران و در برخي مناطق و شهرك‌هاي ديگر در سراسر ايران نيز طرح مشابهي در حال اجراست. البته بي‌گمان مي‌دانيد كه اين راه هم راه‌حل چندان آسان و كم‌هزينه‌اي نيست، اما چه مي‌شود كرد. آب سالم و شفاف و پاكيزه را كه به آب سفيد معروف است براحتي طي فعاليت‌هاي روزانه‌مان به آبي كثيف و تيره و غيربهداشتي يا آب سياه تبديل مي‌كنيم و بايد براي برگرداندن اين آب سياه شده به چرخه مصرف كاري كرد و هزينه‌هايش را هم بايد بدهيم، اما آيا واقعا راه‌حل ديگري نداريم؟
امروزه خوشبختانه پاسخ اين پرسش نه نيست. بهترين راهكاري كه مي‌توان براي خانه‌هايمان پيشنهاد بدهيم جدا كردن آب خاكستري از آب سياه يا همان فاضلاب است.
آب خاكستري نام خوبي است براي برخي از آب مصرف شده در خانه‌ها؛ آبي كه به واسطه فعاليت‌هاي خانگي كدر شده و در ضمن از منظر بهداشتي چيزي بين آب تميز و فاضلاب است. مثلا آبي كه حاصل شستشوي لباس و ظروف و حتي استحمام است يا آب برگشتي از آبياري گياهان آپارتماني كه معمولا زير گلدان‌ها جمع مي‌شود، نمونه‌هاي خوبي از آب خاكستري است.
در حالت عادي تقريبا در تمام خانه‌هاي ايران اين آب را براحتي به آب سياه تبديل مي‌كنيم وآن را با فاضلاب يكسان مي‌پنداريم و دور مي‌ريزيم. بياييد ببينيم چگونه مي‌توانيم از اين آب خاكستري استفاده كنيم.
در استفاده از آب خاكستري مهم‌ترين چيزي كه بايد به آن توجه كرده و قبول كنيم اين است كه اين آب‌ها با آب سياه يا فاضلاب‌ها تفاوت دارد. فاضلاب از ديدگاه بهداشتي اصلا در شرايطي نيست كه بتوانيم از آن هر نوع استفاده مستقيمي كنيم يا اين كه آنقدر آلوده شده‌است كه نمي‌توان آن را در سيستم‌هاي معمول خانگي مورد تصفيه قرار داد و دوباره به چرخه استفاده بازگرداند.
نكته ديگري كه بايد به آن توجه كنيم اين است كه آب خاكستري هم سطوح متفاوتي دارد. مثلا آب خاكستري حاصل از شستشو را نمي‌توان براي آبياري درختان و گياهان مورد استفاده قرار داد، اين آب حاوي مقادير زيادي مواد شيميايي شوينده‌هاست كه باعث خشكي و تخريب گياهان مي‌شود.
از سوي ديگر، آب خاكستري بسيار باكيفيت‌تري وجود دارد كه در بسياري از موارد مي‌توان ازآن براي آبياري گياهان استفاده كرد. آب باران هم يك آب خاكستري است كه فقط بايد بتوانيم آن را جمع‌آوري كنيم. در بسياري از شهر‌هاي ايران ميزان بارندگي آنقدر زياد است كه اين طرح را توجيه‌پذير كند. از سوي ديگر در بازيافت و دوباره استفاده كردن از آب خاكستري به نكته مهمي هم بايد توجه كنيم. اين كه آيا مي‌خواهيم از اين آب خاكستري بدون تصفيه استفاده كنيم يا با تصفيه. بهترين گزينه براي هر شهروندي اين است كه بتواند با كمترين هزينه و بدون احداث بخش‌هاي تاسيساتي خاص اين باز مصرف را به كار ببندد. بنابراين در اين مقاله به باز مصرف بدون تصفيه اشاره مي‌كنم.
شايد يكي از مهم‌ترين منابع توليد آب خاكستري شستشو باشد. از اين آب به هيچ روي نمي‌توان براي مصارف آبياري و نظاير آن استفاده كرد. از سوي ديگر اين آب به هيچ روي نبايد دوباره براي مصارف شخصي استفاده شود چون حاوي مقادير زياد و خطرناكي از ميكروارگانيسم‌هاست، اما بي‌شك شما هم موافقيد كه ريختن اين آب درون مخزن سيفون‌ها هيچ مشكلي ايجاد نمي‌كند.
وقتي گلدان‌هاي داخل خانه‌تان را آبياري مي‌كنيد حتما به زيرگلداني‌هايتان دقت كنيد. مقدار نه‌چندان كمي از آب گلدان به اين ظرف‌ها منتقل مي‌شوند و شما مجبوريد آن را تخليه كنيد. چرا از اين آب دوباره براي آب دادن به يك گلدان ديگر استفاده نمي‌كنيد؟
بي‌شك گل‌هاي گلدانتان از اين كار ناراحت نمي‌شوند. آب خاكستري را مي‌توان حتي در همان محل توليد شده مورد بازيافت و تصفيه قرار داد بخصوص اگر محل توليد جايي همچون كارخانه باشد. براي اين كار واحدهاي كوچك و نسبتا ارزان‌قيمتي وجود دارد كه با كمي هزينه مي‌توان آب خاكستري حاصل از فعاليت‌هاي روزمره را براحتي بازيافت كرد و در فعاليت‌هايي همچون شستشو و اموري مشابه مورد استفاده قرار داد، اما لطفا زياده‌روي نكنيد و درصدد برنياييد تا از اين روش آب قابل شرب به دست آوريد.
آب خاكستري جدا از كاركردهايي كه براي آن مي‌توان برشمرد، مزيت نسبي مهم ديگري هم دارد. اين كه آن را با هزينه‌هايي به مراتب كمتر مي‌توان تصفيه و بازيافت كرد. بنابراين يك راه‌حل هوشمندانه براي جمع‌آوري آب مصرفي در منازل و واحدهاي صنعتي اين است كه آب خاكستري را با آب سياه (فاضلاب) مخلوط نكنيم، آنها را جداگانه جمع‌آوري كنيم و مورد بازيافت قرار دهيم. با اين كار مي‌توان مطمئن بود آينده‌اي سبزتر در انتظار ساكنان سياره زمين خواهد بود. زميني كه همين الان هم با كمبود آب شيرين روبه‌روست. اين آب خاكستري هنوز تا سياه شدن راه طولاني‌اي در پيش دارد. به همين سادگي آن را از دست ندهيم.
ابزارهاي استفاده از آب خاكستري
آب خاكستري خروجي از اين روشويي به مخزن سيفون توالت وارد مي‌شود و از آن استفاده مي‌شود. اين روشويي يكي از بهترين ابزارهايي است كه براي استفاده آب خاكستري طراحي و ساخته شده است.
اين سينك و سيفون تا ۴۸ درصد از مصرف آب مورد نياز براي سيفون‌ها كاسته است.
مهم‌ترين منابع آب خاكستري در خانه‌ها
به ترتيب اولويت ميزان توليد در يك خانوار ۴ نفره و مدت يك هفته با الگوي مصرف ايران
1- استحمام (۴۰ درصد)
2- شستشوي ظروف بدون ماشين ظرفشويي (۲۰ درصد)
3- شستشوي لباس با ماشين رختشويي (۱۸ درصد)
4- شستشوي دست، صورت، مسواك زدن و... (۱۲ درصد)
5- آبياري گل‌ها و گياهان آپارتماني (۱۰ درصد)
توصيه‌هايي براي همين الان
شايد تهيه و راه‌اندازي سيستم‌هايي كه آب خاكستري را جمع كرده و مورد استفاده يا بازيافت قرار دهد كار سختي به نظر آيد يا پرهزينه باشد و البته به دليل نو بودن بحث آب خاكستري در ايران ابزارهاي آن را پيدا نكنيد، اما هيچ يك بهانه خوبي براي عدم توجه به آن نمي‌شود. از همين الان مي‌توانيد آب خاكستري را در منزل خود جمع كرده و دوباره مصرف كنيد:
1- در گوشه‌اي از خانه يك سطل بگذاريد و آب زيرگلداني‌هاي خانه را در آن جمع كرده و دوباره براي آبياري گلدان‌ها از آن استفاده كنيد.
2- وقتي شير آب را باز مي‌كنيد تا آب گرم شود (در حمام، دستشويي يا آشپزخانه) آب سرد را بيهوده هدر ندهيد. يك سطل زير شير آب بگذاريد و اين آب را جمع كنيد تا براي مصارف بعدي از آن استفاده شود.
3- اگر برخي از لباس‌هاي كوچك را به شكل دستي مي‌شوييد، آبِ چرك و شوينده را دور نريزيد. مي‌توانيد از آن براي استفاده در سيفون توالت استفاده كنيد.
4- شيلنگ خروجي ماشين رختشويي‌هاي غيراتوماتيك ( دستي) را به چاه وصل نكنيد. آب خروجي از اين ابزار هم آب خاكستري است. از آن براي سيفون مي‌توان استفاده كرد.
5- اگر در منطقه پرباران كشور زندگي مي‌كنيد انتهاي لوله‌هاي ناوداني را بي‌خيال نشويد. مي‌توانيد زير آنها يك سطل خالي قرار دهيد و در روزهاي باراني آب مناسب براي آبياري گياهانِ آپارتماني و سيفون‌ها را از اين آب به دست آوريد، مفت و مجاني.
محمدرضا نوروزي / جام‌جم