شيوع اين بيماري از سال 1953 تا 1984 يك كاهش چشمگير را نشان مي‌دهد اما تعداد موارد گزارش شده از سال 1985 تا 1992، مجددا حدود 20 درصد افزايش داشته است.
تخمين زده مي‌شود بيش از دو ميليارد نفر (حدود يك‌سوم جمعيت دنيا) آلوده به باسيل سل هستند.
طبق گزارش‌هاي سازمان بهداشت جهاني (WHO) در سال 2010، 8.8 ميليون نفر دچار بيماري سل بوده‌اند و 1.4
گفتني است، ميزان افزايش موارد بيماري در مناطق شهري بيش از مناطق روستايي بوده است و افراد 25 تا 44 ساله بيشترين درصد شيوع را نشان داده‌اند.
همچنين ميزان شيوع بيماري در افراد بي‌خانمان و در پناهگاه‌ها، زندان‌ها و بيمارستان‌ها كه محيط بسته هستند و نيز در بين بيماران مبتلا به ايدز كه از سيستم ايمني ضعيفي برخوردارند، بيشتر بوده است.
بررسي‌ها نشان مي‌دهد مهم‌ترين مساله شيوع سل مقاوم به «چند دارويي» (MDRTB) ناشي از مكانيسم مقاومت به داروهاي ايزونيازيد، ريفامپين و ساير داروها بوده كه باعث 70 درصد مرگ و ميرها شده و در كشورهاي غربي شيوع بالاتري داشته است.
لازم به ذكر است مقاومت اكتسابي به عنوان افزايش مقاومت به حداقل يك آنتي‌بيوتيك (در طول درمان يا پس از يك دوره درمان) تعريف مي‌شود كه معمولا در نتيجه رعايت‌نكردن رژيم دارويي توصيه شده يا تجويز نادرست اتفاق مي‌افتد.
دلايل ايجاد سل
باكتري سل معمولا از طريق تنفس قطرات حاصل از سرفه يا عطسه بيماري كه مبتلا به سل فعال است، انتقال مي‌يابد. در اين مرحله، شخص مشكوك به بيماري محسوب مي‌شود و معمولا بلافاصله سل فعال را نشان نمي‌دهد.
در برخي موارد سيستم ايمني بدن قادر است باكتري‌ها را از بين ببرد و عفونتي ايجاد نشود. در موارد ديگر، بدن شخص يك واكنش ايمني نشان مي‌دهد، به طوري كه با ايجاد توبركول‌هاي (نودول‌هاي) ريز در اطراف باسيل‌ها، آنها را غيرفعال مي‌كند. در اين مرحله گفته مي‌شود كه بيمار مبتلا به سل نهفته است.
حدود يك‌سوم جمعيت دنيا آلوده به اين نوع سل هستند. اگر شخص در اين مرحله درمان شود، معمولا از ايجاد سل فعال جلوگيري مي‌شود.
بيشترين خطر فعال‌شدن سل، در دو سال اول بعد از عفونت اوليه است. دوباره فعال شدن بيماري مي‌تواند در افراد مبتلا به ايدز، ديابت يا افرادي با سيستم ايمني ضعيف مانند كساني كه تحت شيمي‌درماني سرطان هستند، بيماران با عضو پيوندي و كودكان يا به دلايل نامعلوم اتفاق بيفتد.
بيماري اغلب پس از گذشت مدت زمان طولاني با تشكيل توبركول‌هايي روي ريه و ساير بافت‌هاي بدن ظاهر مي‌شود، به طوري كه وجود توبركول‌هاي از عفونت اوليه و شكسته شدن توبركول‌هاي اوليه و آزاد شدن باسيل‌ها به جريان خون و ريه با سرفه‌هاي خلط‌دار، تب، كاهش وزن، تعريق شبانه و درد سينه مشخص مي‌شود.
با افزايش سرفه و احتمالا سينه‌پهلو (التهاب غشاي اطراف ريه) و بالا آوردن خون، وضعيت بيمار وخيم‌تر مي‌شود و رشد توده‌هاي توبركول و ايجاد حفره‌هاي شبيه آبسه ممكن است به حدي ريه را تخريب كند كه دستگاه تنفسي نتواند اكسيژن كافي را براي بدن تامين كند.
سل پيش‌رونده همچنين مي‌تواند باعث مننژيت شود و بر ساير ارگان‌ها مانند خون، كبد، طحال، غدد لنفاوي، مغز، پريكارديوم قلب، پريتونيوم (غشاي ديواره‌هاي شكمي) روده و ناحيه ادراري تناسلي نيز تاثير بگذارد. يك واكسن با باكتري ضعيف مي‌تواند به كنترل عفونت كمك كند، اما تشخيص و درمان اوليه سل فعال، موثرتر است.
بيماري سل از تشخيص تا درمان
شايع‌ترين آزمايش براي تشخيص سل، تست پوست با تزريق محلول حاوي بخشي از باكتري سل غيرفعال است.
تست پوست معمولا در شخصي كه بتازگي آلوده شده، در عرض 4 تا 10 هفته پس از ابتلا به بيماري مثبت مي‌شود كه اغلب افراد آلوده به باكتري، يك واكنش پوستي (قرمزي يا تورم) را در محل تزريق نشان مي‌دهند،
هر چند اين تست نمي‌تواند مشخص كند كه شخص سل فعال دارد يا نهفته و آزمايش ديگري براي اين كار مورد نياز است.
آزمايش خون نيز مي‌تواند به جاي آزمايش پوست يا علاوه بر آن انجام شود. نتايج آزمايش خون در مورد افرادي كه واكسن BCG دريافت كرده‌اند، آسان‌تر به دست مي‌آيد.
واكسن BCG در بسياري از كشورها براي پيشگيري از عفونت TB و معمولا به نوزادان داده مي‌شود كه البته مصونيت زيادي ايجاد نمي‌كند.
ساير آزمايش‌هايي كه براي تشخيص سل فعال انجام مي‌شود، شامل عكسبرداري با اشعه ايكس از سينه و كشت خلط بيمار براي رشد باكتري‌هاست.
علاوه بر اين ممكن است آزمايش‌هاي ديگري مانند برونشوسكوپي يا بيوپسي نيز براي تشخيص مورد نياز باشد. از داروهاي رايج در درمان سل نهفته مي‌توان به ايزونيازيد، ريفامپين و ريفاپنيتين اشاره كرد البته ممكن است برخي از اين داروها از جمله ريفامپين با ساير داروها مانند داروهاي هورموني جلوگيري از بارداري (مانند قرص‌ها، مواد پوستي و حلقه واژينال)، رقيق‌كننده‌هاي خون و داروهاي خاص فشار خون بالا و غيره تداخل پيدا كند.
درمان سل نهفته با ايزونيازيد به مدت 9 ماه و با ريفامپين به مدت چهار ماه است. بيماري سل فعال بايد با استفاده از چندين دارو به مدت شش تا 9 ماه انجام شود.
در اين مرحله، علاوه بر ايزونيازيد و ريفامپين،دو داروي اتامبوتول و پيرازين آميد نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد. علاوه بر اين 10 داروي رايج توسط FDA، مورد تاييد قرار گرفته‌اند.
درمان سل فعال ابتدا با يك دوره دو ماهه آغاز شده و چهار تا هفت ماه ديگر ادامه مي‌يابد البته براي اكثر بيماران ادامه دوره به صورت چهار ماهه است و دوره هفت ماهه تنها براي سه گروه از بيماران توصيه مي‌شود كه عبارتند از بيماران مبتلا به سل با حفره ريوي كه توسط ارگانيسم‌هاي حساس به دارو ايجاد شده، بيماراني كه كشت خلطشان در زمان تكميل دوره دو ماهه درمان مثبت شده است و نيز بيماراني كه مرحله اوليه درمانشان شامل داروي پيرازين‌آميد نبوده و يك بار در هفته با ايزونيازيد وريفامپين درمان شده‌اند و كشت خلطشان نيز در اين دوره مثبت بوده است.
در مورد بيماران مبتلا به ايدز، زنان باردار و كودكان، داروها بايد تحت شرايط خاص ساخته شده باشند. همچنين بيماران مبتلا به سل در حين درمان بايد از نوشيدن الكل و مصرف استامينوفن اجتناب كنند؛ چراكه هردوي اين مواد، كار كبد را بيشتر كرده و خطر آسيب كبدي را افزايش مي‌دهند.
در اين ميان، بررسي بيماران تحت درمان حداقل يك بار در ماه از لحاظ مسموميت‌هاي دارويي و آسيب كبدي ضرورت دارد.
از آنجا كه بسياري از گونه‌هاي باكتري، مقاوم به داروها هستند، درمان بايد به طور كامل صورت گيرد. درمان ناكافي منجر به ايجاد باسيل‌هاي متعدد مقاوم مي‌شود و بيماري حادي كه توسط گونه‌هاي مقاوم به چنددارويي به وجود مي‌آيد (mdRTB)، درمان آن بسيار سخت و معمولا كشنده است.
در بيماراني كه دچار سل مقاوم به دارو شده‌اند، بايد تست مقاومت دارويي انجام شود و بايد در سراسر درمان تحت كنترل يك پزشك متخصص باشند.
سل و سلامت عمومي
براي مبازره و ريشه‌كن كردن بيماري سل در سطح منطقه‌اي، ملي و بين‌المللي، ايجاد بسيج اجتماعي براي ارتقاي برنامه‌هاي كنترلي سل در سطح جوامع، بخصوص جوامع فقير و افزايش سطح دانش و اطلاعات بين عموم و افراد مبتلا به اين بيماري از ضروريات است.
از آنجا كه اين بيماري مي‌تواند به آساني توسط مبتلايان به نوع فعال آن انتشار يابد و هنوز يكي از علل بزرگ مرگ و مير در بسياري از كشورهاست، لازم است افراد مبتلا به سل فعال به مراكز پزشكي و سلامت گزارش شوند تا تحت يك پروسه درماني ايمن و موثر قرار گيرند.
در اين‌گونه موارد، درمان مشاهده‌اي و ارتباط دوطرفه بين بيمار و درمانگران براي اطمينان از موثر بودن نحوه درمان لازم است، چرا كه بيمار بايد داروهاي مصرفي را دقيقا طبق تجويز مصرف كند و سهل‌انگاري در اين مساله مي‌تواند به عدم موفقيت در درمان منجر شود.
سازمان بهداشت جهاني (WHO)، يك استراتژي را براي متوقف‌كردن سل تا سال 2015 برنامه‌ريزي كرده است كه شامل بيماران مبتلا به ايدز و سل مقاوم به دارو نيز مي‌شود و نيز ايجاد ابزارهاي موثر و جديد براي پيشگيري، شناسايي و درمان از اهداف آن است.
فروغ فلاح‌زاده