تاثير تشويق و تنبيه بر كودك

دكتر الهام شيرازي، فوق‌تخصص روانپزشكي كودك و نوجوان و عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران در گفت‌وگو با «جام‌جم» با اشاره به اين كه بچه‌ها وقتي متولد مي‌شوند اصول اخلاقي و رفتاري را نمي‌شناسند و آموزش اين مفاهيم وظيفه بزرگ‌ترهاست، توضيح مي‌دهد: تربيت به اين معني است كه بزرگ‌ترها به كودك كمك كنند، رفتارهاي صحيح را كه براساس اصول انساني، ارزشي و اخلاقي تعريف مي‌شود، ياد بگيرد.

اين پزشك متخصص با اشاره به اين كه بزرگ‌ترها ابتدا بايد رفتارهاي صحيح را به كودك آموزش دهند، يادآور مي‌شود: بزرگ‌ترها و مسوولان كودك در هر مكاني بايد به رفتارهاي او واكنش نشان دهند تا متوجه خوب يا بد بودن كارهايش بشود.

متاسفانه خيلي از پدر و مادرها تصور مي‌كنند انجام كارهاي خوب وظيفه كودك است و به همين دليل نيازي به تشويق او نمي‌بينند.

دكتر شيرازي با بيان اين كه پدر و مادر بايد كارهاي خوب كودك را مورد توجه قرار دهند، مي‌گويد: زماني كه كودك كار خوبي انجام مي‌دهد، پدر و مادر بايد رضايت خود را نشان دهند و دليل خوب بودن رفتارش را نيز به او بگويند. همچنين لازم است جزييات كار خوب را براي كودك توصيف كنند تا او مواردي را كه باعث رفتار خوبش شده است، بشناسد؛ مثلا زماني كه كودك به بزرگ‌ترها سلام مي‌كند بايد به موقع، باادب و بلند سلام كردن را به عنوان اجزاي كار خوب او تشريح و تشويق كنند.

به گفته وي اگر رفتارهاي كودك را با ذكر جزييات برايش بازگو كنيد بتدريج متوجه مي‌شود در صورت رعايت چه اصولي برخوردش مناسب يا نامناسب است. اگر پدر و مادر رفتارهاي خوب و بد كودك را به او گوشزد نكنند، بچه هم متوجه نمي‌شود چه رفتاري درست است و كدام يك نادرست.

در اين شرايط رفتار خوب از نظر كودك كاري مي‌شود كه او را به نتيجه دلخواه برساند بنابراين اگر هنگامي كه كودك رفتاري مناسب دارد، كسي او را تشويق نكند و در مقابل با رفتار نادرستش به نتيجه مطلوب برسد، رفتارهاي نامناسب او افزايش مي‌يابد و سلامت روحي او تحت تاثير قرار مي‌گيرد.

دكتر شيرازي با تاكيد بر اين‌كه براي تقويت رفتارهاي خوب بايد نسبت به آنها واكنش نشان دهيم، مي‌گويد: اين واكنش مي‌تواند كلامي يا غيركلامي باشد مانند لبخندي محبت‌آميز، نوازش، آفرين گفتن و... همچنين ممكن است با پاداش دادن كودك را تشويق كنيد؛ به عنوان مثال خريدن هديه يا فراهم كردن موقعيت مورد علاقه كودك پاداشي براي رفتار خوب اوست.

وي با اشاره به اين‌كه لازم نيست كودك رفتار خاص و فوق‌العاده‌اي انجام دهد تا مورد تشويق قرار گيرد، مي‌گويد: براي كوچك‌‌ترين كار خوب كودك بايد او را تشويق كنيد. به اين ترتيب كودك هم بيشتر به اين نوع كارها علاقه نشان مي‌دهد و دوست دارد آنها را تجربه كند.

به گفته دكتر شيرازي، زماني كه كودك كار خوبي انجام مي‌دهد بايد بلافاصله مورد تشويق قرار گيرد بنابراين لازم نيست تشويق كودك هميشه با پاداش دادن همراه باشد، بلكه تشويق‌هاي ساده كلامي و غيركلامي كه بلافاصله انجام مي‌شود، نسبت به تشويق‌هاي بزرگ‌تري كه ساعت‌ها بعد صورت مي‌گيرد، تاثير بيشتري دارد.

متاسفانه اغلب پدر و مادرها به قدري درگير كارهاي روزانه خود هستند كه فراموش مي‌كنند كودك به تشويق نياز دارد، اما به محض اين‌كه كوچك‌ترين كار نادرستي مي‌بينند، سريع واكنش نشان مي‌دهند.

دكتر شيرازي با بيان اين‌كه تشويق‌ها بايد حداقل پنج برابر جريمه‌ها باشد، توضيح مي‌دهد: زماني كه مراقبان فقط به كارهاي نامناسب كودك واكنش نشان مي‌دهند او ياد مي‌گيرد براي جلب توجه و تاثيرگذاري بيشتر، رفتارهاي نادرست انجام دهد كه اين موضوع سلامت آينده او را با خطر مواجه مي‌كند.

وي با اشاره به اين كه جريمه فقط بايد براي كارهايي باشد كه درباره نحوه صحيح آن از قبل با كودك صحبت كرده‌ايم، مي‌گويد: جريمه براي كارهاي غيرارادي بي‌معناست؛ به عنوان مثال شب‌ادراري يا توانمندي تحصيلي پايين مشكلاتي غيرارادي است كه كودك به دليل آنها نبايد تنبيه شود.

به گفته دكتر شيرازي نبايد انتظار داشته باشيد كودك خود به خود متوجه اشتباه‌ كارش شود، مگر زماني كه از قبل در مورد آن برايش توضيح داده باشيد.

در ضمن، جريمه هم مانند تشويق بايد بلافاصله انجام گيرد تا اثربخشي بيشتري داشته باشد؛ همچنين بهتر است جريمه نيز پيامد طبيعي كار اشتباه او باشد.

دكتر شيرازي با تاكيد بر اين‌كه جريمه هيچ وقت به معني تنبيه بدني نيست، خاطرنشان مي‌كند: تنبيه بدني به كودك نشان مي‌دهد هر كس زور بازوي بيشتري دارد، برنده است و چنين باوري سلامت فرد و جامعه را دچار بحران مي‌كند. همچنين نبايد فراموش كنيم تنبيه بدني سبب بروز ترس، اضطراب، احساس تحقير و ناراحتي كودك مي‌شود كه هر يك مي‌تواند مشكلات بي‌شماري براي كودك به دنبال داشته باشد.

وي مي‌افزايد: جريمه هم مي‌تواند تذكري كلامي يا غيركلامي باشد يا محروم كردن كودك از انجام كار يا داشتن امكاناتي كه دوست دارد. علاوه بر اين، جريمه بايد جبران كار اشتباه هم باشد؛ مثلا اگر كودك به‌رغم تذكر شما در خانه توپ بازي كرده و ظرفي را شكسته است، علاوه بر جمع كردن شيشه‌ها، بايد پول ظرف را نيز بتدريج از پول خودش بدهد.

دكتر شيرازي مي‌گويد: جريمه به هيچ وجه نبايد دائمي و طولاني‌مدت باشد. چون بيان عبارت «هيچ وقت» در اصل غيرقابل اجراست و با اين كار اعتبار خود را نيز مورد سوال قرار مي‌دهيد. پس جريمه بايد موقت باشد تا كودك فرصت جبرانش را داشته باشد. در ضمن يادمان باشد معذرت‌خواهي كلامي خوب است، اما كافي نيست.

اين پزشك متخصص با اشاره به اين‌ كه رابطه والدين و كودك نبايد فقط به تذكر دادن و جريمه كردن محدود شود، مي‌گويد: براي اين‌كه اصول تربيتي را به كودك بياموزيم، بايد رابطه‌اي خوب با او داشته باشيم و تشويق كردن نيز در ايجاد چنين رابطه‌اي موثر است.

نيلوفر اسعدي‌بيگي -‌ گروه سلامت