ترس از زلزله قريب‌الوقوع و به دنبال آن فعال شدن آتشفشان دماوند چند وقتي است برخي ساكنان كلانشهر تهران را به خود مشغول كرده است.
اين در حالي است كه مدير زمين‌شناسي منطقه‌اي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور در اين زمينه خيال ما را راحت مي‌كند و مي‌گويد: برخي ادعا مي‌كنند اگر زلزله‌اي در تهران رخ دهد آتشفشان دماوند نيز فعال مي‌شود در حالي كه از نظر علمي لزوما ارتباطي بين وقوع زلزله و فعال شدن آتشفشان دماوند وجود ندارد. همين ترس از فوران ناگهاني باعث شده تا مزايا و موهبت‌هاي آتشفشان‌ها را نبينيم.
اين در حالي است كه به گفته دكتر قلمقاش، كوه‌هاي آتشفشاني زماني كه خسارت‌هاي ويرانگري را به دنبال نداشته باشند مي‌توانند براي بشر بسيار مفيد باشند. لازم است اين مزايا در زماني كه گفته مي‌شود نشانه‌اي دال بر فعاليت زودهنگام دماوند وجود ندارد، بيشتر مورد توجه قرار گيرد.
براي آن‌كه درباره آتشفشان‌ها بيشتر بدانيم سراغ دكتر جليل قلمقاش، مدير زمين‌شناسى منطقه‌اى سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور رفتيم.
كوه‌هاي آتشفشاني از جمــله مشخــصات مهـم كشورها به شمار مي‌آيد و براي ما ايراني‌ها نيز دماوند يكي از نمادهاي ملي محسوب مي‌شود. اما چرا آتشفشان‌ها اينقدر مهم است؟
آتشفشان‌ها از چند جنبه اهميت دارند. اول از لحاظ منافع كه مي‌توان منافع آنها را در چند بخش زيست‌محيطي، توليد انرژي، گردشگري و معدني طبقه‌بندي كرد. افزون بر ارزش اقتصادي آنها براي كشور و منطقه، در صورت فعاليت دوباره خطرناك هستند و خسارت‌هاي قابل توجه اقتصادي و انساني دربر خواهند داشت.
پيدايش اين عوارض طبيعي زمين در مناطق مختلف از جمله كشور ما به چه زماني بر مي‌گردد و به طور كلي آتشفشان‌ها چگونه تشكيل مي‌شوند؟
آتشفشان‌ها در زمان‌هاي مختلف زمين‌شناسي فعاليت داشته‌اند كه شواهد آنها به صورت سنگ‌ها و مواد آتشفشاني با سن‌هاي مختلف (چند 10 تا چند صد ميليون سال و بيشتر) در بخش‌هاي مختلف كشور نمايان است. اما فكر مي‌كنم آتشفشانهاي مورد نظر شما آتشفشانهاي جوان هستند كه در چند 10 هزار سال گذشته فعاليت داشته‌اند. مثلا قديمي‌ترين فوران‌هاي آتشفشان دماوند مربوط به 1800 تا 800 هزار سال گذشته بوده است. جوان‌ترين فعاليت آتشفشان دماوند طبق مطالعات سن‌سنجي ايزوتوپي در 7 هزار سال گذشته رخ داده است.
گفته مي‌شود كوه‌هاي آتشفشاني زماني كه خسارت‌هاي ويرانگري به دنبال نداشته باشند مي‌توانند براي بشر مفيد باشند. اين فوايد شامل چه مواردي مي‌شود؟ آيا مي‌توان با توجه به اين فوايد وجود آتشفشان را يكي از مواهب طبيعي مناطق مختلف براي ساكنانشان دانست؟
بله من با نظر شما كاملا موافق هستم. اين پديده زيباي زمين‌شناسي يكي از مواهب طبيعي است. براي مثال آتشفشان فوجي در ژاپن سالانه 100 هزار گردشگر خارجي دارد. لذا مي‌توانيد تصور كنيد اين آتشفشان كه 2 هزار متر كم‌ارتفاع‌تر از دماوند است چه منبع درآمد مناسبي براي منطقه فوجي است. مخروط‌هاي زيباي آتشفشاني، يخچال‌ها، درياچه‌هاي طبيعي و دشت شقايق دماوند بي‌نظير است. ساقه‌‌هاي شقايق به ارتفاع حدود يك متر و گل‌هاي با قطر بيش از 10 سانتي‌متر رويايي به رنگ سرخ در دامنه‌هاي جنوب غربي دماوند ايجاد كرده است. كوه‌هاي زيباي تفتان و بزمان در استان سيستان و بلوچستان فرصت‌هاي بزرگي براي سرمايه‌گذاري و جذب گردشگر در جنوب شرقي كشور هستند.
همچنين مراتع گسترده و متراكم سهند و سبلان از مواهب طبيعي آتشفشان‌ها هستند. افزون برگردشگراني كه سالانه براي بازديد اين پديده‌هاي طبيعي مي‌آيند مراتع گسترده و متراكم سهند و سبلان اين منطقه از كشور را به قطب پرورش دام تبديل كرده است، براي مثال پنير ليقوان به عنوان يكي از محصولات لبني در سهند شهرت جهاني دارد. درياچه بزرگ چكاد (قله) سبلان زيبا و حيرت‌انگيز است. زيبايي آتشفشان‌ها با استحصال انرژي زمين گرمايي يا ژئوترمال از آنها كامل مي‌شود. اين انرژي پاك از جريان‌هاي آب گرم منطقه آتشفشاني به دست مي‌آيد. در مناطق آتشفشاني به دليل وجود منبع گرم حرارتي در زمين آتشفشان، جرياني از آب‌هاي گرم وجود دارد كه با حفاري و نصب نيروگاه انرژي حرارتي آنها به نيروي الكتريسيته تبديل مي‌شود. در زمان حاضر چنين نيروگاهي در منطقه سبلان در حال راه‌اندازي است.
يكي از علومي كه به نظر بسيار جذاب مي‌آيد علم آتشفشان‌شناسي است. با بررسي و مطالعه علمي آتشفشان‌ها چه نتايجي در اختيار بشر قرار مي‌گيرد؟
آتشفشان‌شناسان رفتار اين پديده طبيعي در گذشته و حال را بررسي و تلاش مي‌كنند با شناخت دقيق آنها، فعاليت‌هاي آتشفشان را در آينده پيش‌بيني كنند. مطالعه دقيق گدازه و مواد آتشفشاني گذشته از نظر تركيب و جنس، توالي و سن آنها به زمين‌شناسان كمك مي‌كند نوع فعاليت و زمان احتمالي فوران‌هاي آتشفشاني در آينده را پيش‌بيني كنند. در اين مطالعات فعاليت‌هاي كنوني آتشفشان نيز مورد توجه قرار مي‌گيرد كه از جمله مي‌توان به پايش تغييرات ارتفاعي مخروط يا كوه آتشفشاني با موقعيت‌ياب‌‌هاي دقيق يا GPS، پايش فعاليت‌هاي لرزه‌اي با نصب شبكه لرزه‌نگاري و خوانش منظم آن در اطراف آتشفشانهاي خفته، نمونه‌برداري و مطالعه دقيق تركيب و دماي چشمه‌هاي آبگرم اطراف آتشفشان، مطالعه تركيب و دماي گاز خروجي از دهانه‌هاي اصلي يا جانبي مخروط آتشفشاني اشاره كرد. همچنين با بررسي و پردازش دقيق انواع داده‌ها و تصاوير ماهواره‌اي و مطالعات ژئوفيزيكي رفتار آتشفشان در سطح و عمق زمين بررسي مي‌شود. اين اطلاعات به زمين‌شناسان امكان مي‌دهد تا در صورت تغيير در رفتار پديده‌هاي مرتبط با آتشفشان دلايل آن را بررسي و رفتار آينده آن را پيش‌بيني كنند.
وقتي صحبت از آتشفشان‌ها مي‌شود اولين واكنش مردم هراس از فوران آنهاست. به طور كلي كدام آتشفشانهاي ايران فعال هستند و آيا واقعا مثل زلزله تهران كه هميشه نسبت به قريب‌الوقوع بودن آن صحبت مي‌شود بايد از فوران آتشفشان‌هايمان بخصوص دماوند در هراس باشيم؟
در ايران آتشفشان فعال نداريم. در دهه‌هاي اخير هيچ كدام از آتشفشانهاي ايران مواد مذاب و مواد آتشفشاني پرتابي نداشته‌اند.
نكته: مطالعه گدازه و مواد آتشفشاني گذشته از نظر تركيب و جنس، توالي و سن آنها به زمين‌شناسان كمك مي‌كند نوع فعاليت و زمان احتمالي فوران‌هاي آتشفشاني را پيش‌بيني كنند
اما در ايران پنج آتشفشان نيمه‌خاموش يا خفته شامل دماوند، سهند، سبلان، تفتان و بزمان وجود دارد كه با توجه به خروج گاز و چشمه‌هاي آب گرم در اطراف آنها اين آتشفشان‌ها خاموش و غيرفعال نيستند، بلكه در زمان حاضر فعاليتي نداشته و خفته‌اند كه با توجه به قرارگيري اين آتشفشان‌ها در كمربند كوهزايي آلپ ـ هيماليا احتمال فعاليت دوباره آنها وجود دارد. فعاليت و بيداري دوباره آتشفشانهاي نيمه‌خاموش همراه با خسارت‌هاي شديد و گاه جبران‌ناپذير است. اما اين هشدار زمين‌شناسان به معني اين‌كه هر لحظه احتمال وقوع فعاليت آتشفشاني وجود دارد نيست، بلكه به جاي هراس بايد به فكر ايجاد مراكز پايش هميشگي در اطراف آتشفشانهاي يادشده باشيم. با وجود اطلاعات مناسب، زمين‌شناسان مي‌توانند رفتار آينده يك آتشفشان را پيش‌بيني كنند.
انرژي حاصل از انفجار آتشفشان چقدر است؟ آيا اين طور كه گفته مي‌شود انفجارهاي آتشفشاني مي‌تواند تكه‌هاي بزرگ سنگ را با سرعت بسيار زياد به مسافت چند كيلومتر پرتاب كند و گاه با مخاطرات طبيعي چون زمين‌لرزه، جريان گل و سيلاب‌هاي ناگهاني، باران‌هاي اسيدي و در شـــرايط خاص وقوع سونامي همراه باشد؟
فوران‌هاي انفجاري آتشفشان افزون بر پرتاب قطعات بزرگ سنگي تا ارتفاع زياد مي‌تواند موجب كنده شدن بخش بالايي مخروط آتشفشاني شود. براي مثال فعاليت مجدد آتشفشان سنت‌هلن در ايالات متحده در سال 1980 كه يك آتشفشان نيمه‌خاموش به شمار مي‌آمد و با كنده شدن يكباره دهانه آتشفشان و فوران‌هاي انفجاري شديد همراه بود. فعال شدن مجدد آتشفشان ايجاف جالاجوكول در ايسلند در سال 2009 و فقط خروج جريان‌هاي شديد خاكستر در آن موجب ايجاد خسارت 60 ميليون يورويي براي شركت‌هاي هواپيمايي شد. در اين فوران آتشفشاني علاوه بر بسته شدن فرودگاه‌ها به مدت چند روز و ذوب يخچال‌هاي اطراف آتشفشان به شعاع 2 كيلومتري موجب جاري شدن سيلاب در اطراف آتشفشان و بسته شدن بزرگراه‌ها و شهرهاي اطراف به مدت چند هفته شد. در نتيجه با اين فوران مجدد ناگهاني زندگي طبيعي در ايسلند تا مدت زيادي مختل شد.
باتوجه به موقعيت آتشفشانهاي خفته ايران احتمال وقوع سونامي مرتبط با فعاليت آنها وجود ندارد.
برخي كارشناسان مي‌گويند احتمال فعال شدن آتشفشان دماوند در صورت وقوع زلزله در تهران وجود دارد چرا كه فوران آتشفشان‌ها پس از يك زلزله بزرگ، 4 بار بيشتر از هنگامي است كه عامل محرك زلزله وجود نداشته است، به همين دليل هم بديهي مي‌دانند كه با لرزش تهران احتمال فعال شدن آتشفشان دماوند هم وجود داشته باشد. در نقطه مقابل، عده‌اي ديگر معتقدند زلزله آتشفشان تهران را فعال نمي‌كند و اين مطبوعات هستند كه آتش دماوند را روشن كرده‌اند. به نظر آنها متاسفانه به سبب جذابيت، اين موضوع تا حدودى ابزار خبرسازى شده و جنبه‌هاى علمى آن از نظر دور مانده است. شما با كدام گروه موافق هستيد؟
پژوهشگران و خبرنگاران تلاش مي‌كنند ضمن يادآوري و اطلاع‌رساني خطرات احتمالي پديده‌هاي طبيعي، ذهن مردم و مسوولان كشور را نسبت به پديده‌هاي طبيعي و لزوم توجه و مطالعه آنها روشن نمايند تا پيش‌بيني‌هاي لازم در مورد خطرات احتمالي انجام گيرد. گاهي اوقات به دليل ناآشنايي برخي هموطنان مشكلاتي در مورد اصل خبر پيش مي‌آيد. احتمال فعاليت دوباره آتشفشانهاي خفته كشور وجود دارد ولي با اطلاعات موجود از تاريخچه فعاليت آنها نمي‌توان درمورد فعاليت احتمالي‌شان در زمان مشخصي اظهار نظري دقيق كرد. هر چند معمولا فعاليت‌هاي آتشفشاني با وقوع زلزله همراه است اما عكس آن صادق نيست. ژاپن روي مجموعه‌اي از جزاير آتشفشاني قرار دارد و ده‌ها آتشفشان فعال و خفته در اين سرزمين وجود دارد و تقريبا هر روز در اين كشور زلزله رخ مي‌دهد ولي همگان شاهد هستند اين زلزله‌ها همراه با فعاليت آتشفشاني نيست. حتي با وقوع شديدترين زلزله تاريخ اين كشور در سال گذشته كه متاسفانه با سونامي بزرگي هم همراه بود آتشفشاني در اين كشور فعال نشد.
سوال ديگر درخصوص فعاليت‌هاي مختلف از جمله اقدام مديريت بحران استانداري تهران است كه در پي ارزيابي بخارهاي دهانه دماوند و چشمه‌هاي جوشان كوهپايه آن جلساتي تشكيل داده كه البته هنوز نتايج آن اعلام نشده است. آيا نشانه‌اي دال بر فعاليت زودهنگام دماوند وجود دارد؟
خير طبق اطلاعات موجود نشانه‌اي دال بر فعاليت زودهنگام دماوند وجود ندارد.
به هر حال رفتارهاي همين آتشفشان نيمه‌خفته هم بايد رصد شود. نصب دستگاه‌هاي ثبت تغييرات زمين در قله آتشفشان دماوند چقدر مي‌تواند به پيش‌بيني يا پيش آگاهي از فوران اين آتشفشان كمك كند؟
همان طور كه قبلا اشاره كردم براي پيش‌بيني فوران‌هاي آينده آتشفشانهاي جوان كشور لازم است تاريخچه فعاليت آنها بدقت مطالعه شود. همچنين رفتار كنوني آنها به طور دوره‌اي و منظم برداشت و ثبت شود. نصب سامانه موقعيت ياب جهاني يا GPS روي مخروط آتشفشاني امكان مطالعه و ثبت دقيق تغييرات ارتفاعي در دامنه‌هاي آتشفشان را به پژوهشگران مي‌دهد. اين دستگاه‌هاي دقيق قادرند با دقت ميلي‌متري تغييرات ارتفاعي سطح آتشفشان‌ها را ثبت كنند. در زير آتشفشانهاي نيمه‌فعال مخازن ماگمايي وجود كه در صورت جابه‌جايي و صعود آنها مخروط آتشفشاني متورم شده و در سطح آنها از نظر ارتفاعي تغييراتي رخ مي‌دهد كه اين دستگاه‌هاي دقيق مي‌توانند آنها را ثبت نمايند.
آيا تاكنون فكري براي ايجاد ايستگاه‌هاى رفتارسنجى با ابزارهاى طيف‌سنجى و نمونه‌بردارى گازهاى آتشفشانى يا استفاده از ماهواره‌ها براي پيش‌بيني فوران دماوند شده است؟
اين موضوع مورد توجه مديريت بحران كشور و به طور كلي مسوولان كشور قرار گرفته است. سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور هم طرحي جهت پايش آتشفشانهاي نيمه‌فعال كشور تهيه و ارائه كرده است كه يكي از بخش‌هاي آن تاسيس ايستگاه‌هاي پايش پنج آتشفشان دماوند، تفتان، بزمان، سهند و سبلان است.
فعال‌ترين آتشفشانهاي جهان
